Zapomniane losy ciechanowskich Żydów

Już jutro będziemy obchodzić 70. rocznicę deportacji ciechanowskich Żydów. Ich pamięć uczczona zostanie pod pomnikiem przy ul. Gwardii Ludowej. Mało kto jednak wie, jakie represje spotkały ludność żydowską na Ziemi Ciechanowskiej.

II Wojna Światowa rozpoczęła się dla Ciechanowian z piątkiem 1 września, kiedy to na miasto spadły pierwsze bomby z niemieckich samolotów. Już następnego dnia do Ciechanowa przybyła tłumnie ludność żydowska z Mławy. W mieście wybuchła panika. 3 września rozpoczęły się już patrole, które strzelały do każdego kto śmiał pokazać się na ulicy, bez względu na płeć, wiek czy narodowość. Zaraz po zajęciu miasta przez żołnierzy niemieckich rozpoczęło się prześladowanie ludności Żydowskiej, od niszczenia mienia po żądania pieniędzy. Następnie nakazano zaprzestania celebracji obrządków kulturowo-religijnych. Żydzi musieli ubierać się po europejsku, nie mogli obchodzić szabasów – zostali odarci z dorobku kulturowego pod groźbą rozstrzelania. Nakazano również Judenratowi (Rada Żydowska powołana w związku z włączeniem Północnego Mazowsza do Prus Wschodnich na mocy dekretu Hitlera z dnia 8 października 1939 r.) dokonania dokładnego spisu ludności żydowskiej zamieszkałej w Ciechanowie. Od 21:00 do 6:00 rano obowiązywała godzina policyjna. Później, od roku 1940 w okresie: 01.04. – 30.09. zakaz wychodzenia obejmował godziny 21:00-5:00 rano, natomiast od 01.10.-31.03. w godzinach 19:00-06:23.

Ciechanowscy Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem oraz handlem. Niestety z początkiem wojny wszystkie sklepy i warsztaty skonfiskowano, a już 1 listopada zabroniono ludności żydowskiej prowadzenia wszelkich form działalności gospodarczej. W tym samym miesiącu zarządzono prace przymusowe, polegające na zamiataniu ulic, opróżnianiu kontenerów na śmieci itp. Wkrótce Żydzi otrzymali nawet zakaz chodzenia po chodnikach – w ciągu 3 miesięcy ciechanowskich Żydów całkowicie zepchnięto na margines społeczny.

Powstanie getta żydowskiego w Ciechanowie nastąpiło jesienią 1940 roku, gdy wydano zakaz przebywania Żydów na ulicach: Ragniterstrasse, Warschauerstrasse, Marktstrasse, Marktplatz – wyjścia na te ulice zostały zamurowane i wyznaczały granice getta. Represje wobec ludności żydowskiej nie ustawały.

Ponieważ miasto Zichenau został stolicą rejencji, postanowiono uczynić je jak najbardziej niemieckim oraz reprezentatywnym. W związku z ciągłymi przebudowami miasta Żydów zatrudniano do ciężkich prac ziemnych i budowlanych w zamian za znikome wynagrodzenie. Wierzono, że dzięki pracy unikną wysiedlenia. W przypadku, gdy do zburzenia przeznaczonym był budynek zamieszkiwany przez ludność żydowską, informowano ich o tym godzinę wcześniej. W getcie panowała więc ciasnota, brud i głód – Żydzi mogli bowiem dokonywać zakupów w wyznaczonych godzinach: 11:00 - 13:00 i pobierać w wodę w godzinach:8:00 – 9:30 i 14:00 – 15:30, czyli głównie w godzinach pracy. Racje żywnościowe były tak małe, że ludzie umierali z głodu, byli nienaturalnie wychudzeni, a niektórzy nawet wchodzili w powiązania z prześladowcami donosząc na przemytników jedzenia.

Wojna niemiecko-radziecka stała się dla ciechanowskich Żydów zalążkiem nadziei na lepsze czasy. Jednak sukcesy niemieckiego wojska szybko zweryfikowały ich myśli i skierowały je ku nieuniknionej, ich zdaniem, śmierci. 11 grudnia 1941 odbyła się deportacja Żydów starszych i zbyt słabych do pracy. Wszystkich zebrano na zamku, zbito, po czym przepędzono na dworzec kolejowy do specjalnego pociągu. Niektórym trzeba było pomagać wsiąść do pociągu. W ich miejsce dosiedlono Żydów z Dobrzynia, Raciąża, Żuromina oraz Sierpca. Kolejne nadzieje na wolność pojawiły się zimą, gdy do Ciechanowa przybyli niemieccy żołnierze z rozległymi odmrożeniami, jednak już kolejne pory roku – wiosna i lato naznaczone były ponownym zaostrzeniem represji.

Dokonywano masowych egzekucji, by zabrać im resztki nadziei i sił do przeciwstawiania się. 14 lipca 1942 na rynku powieszono Szmula Goldcyera, Dawida Młockiera, Jejba Rumianka, Symche Sadka oraz Izraela Tajmbluma za złe zachowania wobec okupanta. Po zniszczeniu wszystkich domów należących do Żydów zniszczono ciechanowski kirkut. Znaleziono tam strzępy rodałów i Tory. Judenrat otrzymał nakaz ujawnienia Żydów, którzy zakopali tam księgę – Mordechaj Apel, Szmul Jakub Pazdziorek, Józef Sztyfenholc oraz Kelman Bargeber zostali powieszeni na dziedzińcu zamkowym. 3 września, również na zamku powieszono Józefa Frydmana oraz Izraela Klenica. Dokonania egzekucji na Klenicy nakazano jego synowi. Gdy ten odmówił, zagrożono, że zamordowana zostanie cała rodzina i inne. Na dziedzińcu zamkowym ojciec błagał syna, by ten go powiesił. Na egzekucje zwoływano ludność żydowską. Pod groźbą śmierci nie wolno było zapłakać - nawet dzieciom, których rodzice ginęli.

Z początkiem listopada Judenrat dostał nakaz przygotowania ludności żydowskiej do opuszczenia Ciechanowa. Było to jednoznaczne z wyrokiem śmierci. Żydzi płakali, wiedzieli bowiem, że nie wyjadą, lecz zostaną zabici. 6 listopada na dziedzińcu zamkowym wszystkich ciechanowskich Żydów podzielono na zdolnych i niezdolnych do pracy. 1 500 mężczyzn wyjechało transportem zorganizowanym przez Judenrat na Górny Śląsk do pracy. Resztę, następnego dnia, czyli 7 listopada 1942 roku, również na dziedzińcu zamku podzielono na kobiety, mężczyzn i starców. Tych ostatnich zastrzelono wraz z chorymi w szpitalu. Łącznie 68 osób. Resztę odesłano do getta w Mławie. Była to ostateczna likwidacja ludności żydowskiej w Ciechanowie.

 Monika J.

Artykuł został napisany w oparciu o tekst Dariusza Piotrowicza Zagłada Żydów ciechanowskich.

Zachęcamy do zapoznania się z całością treści pod linkiem:

http://mazowsze.hist.pl/files/Rocznik_Mazowiecki/Rocznik_Mazowiecki-r2000-t12/Rocznik_Mazowiecki-r2000-t12-s81-89/Rocznik_Mazowiecki-r2000-t12-s81-89.pdf